Czytanie

Wstęp

Umiejętność czytania i pisania oznacza efektywne uczestnictwo w domu i w społeczeństwie, czy to przez zapoznanie się z dobrą książką, zapisanie numeru telefonu, zrobienie listy zakupów, czy użycie komputera do napisania raportu.

Dostępnych jest też wiele narzędzi do poprawy widzenia w celu czytania druku oraz dostępu do materiałów w alfabecie Braille’a i materiałów elektronicznych. Nauka korzystania z urządzeń, takich jak lupy i komputery wyposażone w oprogramowanie symulujące ludzki głos lub przenośne elektroniczne urządzenia z systemem Braille’a, mogą również otworzyć świat umiejętności czytania i pisania osobom z dysfunkcją widzenia.

Co to jest pismo Braille'a?

Kiedy pierwszy raz dotyka się tekstu napisanego brajlem, prawdopodobnie poczuje się, że to plątanina kropek. Jednak, jak każdy inny kod, brajl opiera się na logicznym systemie. Kiedy się go zrozumie, będzie się w stanie łatwo czytać i pisać brajlem. Dzieje się tak, ponieważ brajl nie jest językiem, jest po prostu innym sposobem czytania i pisania w języku polskim lub w każdym innym, dowolnym języku, takim jak angielski czy japoński.

W toku rozwoju szkół dla osób niewidomych próbowano różnych systemów tworzenia pisma odpowiedniego do czytania dotykiem. Najlepszy okazał się sześciopunktowy system Ludwika Braille’a. Brajlem można wyrazić wszystkie niemal treści wyrażane pismem „czarnym”. Brajl to niezastąpiona i nowoczesna metoda czytania i pisania.

W polu sześciopunktu można utworzyć 64 różne znaki, licząc znak pusty (odstęp), znaki jedno-, dwu-, trzy-, cztero- i pięciopunktowe oraz pełny sześciopunkt. Aby z pomocą tych znaków oddać treści wyrażane kilkuset znakami pisma czarnego należy skrupulatnie przestrzegać reguł systemu. Zespół 64 znaków można porządkować w różny sposób. W Polsce przez dziesięciolecia posługiwano się bardzo konsekwentnym układem – tabelą systemu w układzie J. J. Monniera.

Parametry jakości tekstów Braille'a i kopii wypukłych

Analiza jakości druków wypukłych wskazuje, że najważniejszymi jej parametrami są:

Wysokość uwypuklenia punktu Braille’a H. Badania organoleptyczne wykazały, że wysokość ta powinna się zawierać w granicach 0,5-0,8 mm. Znaki mniej uwypuklone lub przesadnie uwypuklone nie są uznawane przez osoby niewidome za właściwe.

Wysokość uwypukleń innych kopii dla osób niewidomych jest zbliżona do wysokości punktów Braille’a. Szczególną rolę odgrywa tu możliwość zastosowania różnego rodzaju tekstury, faktur, deseni, linii gładkich, szorstkich, punktowych i ich kombinacji, tak by zróżnicować przedstawianą płaszczyznę.

Wypukły punkt brajlowski powinien mieć zakończenie w kształcie połowy czaszy kulistej. Kształt ten jest „przyjazny” w dotyku i znaki pisarskie tworzone z takich punktów są łatwo czytane.

Wymiary liniowe znaków Braille’a zalecane przez poszczególne kraje reprezentujące producentów sprzętu brajlowskiego przedstawia tablica wartości podstawowych wymiarów znaków pisarskich podana w milimetrach. W Europie stosowana jest czcionka Marburger w trzech rozmiarach dużej, średniej i małej. Poszczególne parametry są następujące (kolejno dla poszczególnych wielkości): "a" odległość między kolumnami w znaku brajlowskim: 2,7; 2,5; 2,3 milimetra mierzone od środka punktu brajlowskiego. Odległość od środka punktu ostatniej kolumny litery do środka drugiej kolumny następnej litery oznaczone jako "z" wynoszą: 6,6; 6,4; 6,2 milimetra. Wielkość "d" to średnica punktu brajlowskiego: 1,6; 1,5; 1,4 milimetra. "H" wysokość uwypuklenia 0,5 do 0,8 milimetra. Interlinia wynosi 2a czyli kolejno 5,4; 5; 4,6 milimetra. W Stanach Zjednoczonych przyjmuje się następujące parametry: a - 2,3; z - 6,4; d - 1,4 milimetra. Zbyt małe wymiary nie mogą być sprawnie odczuwane przez palce osoby niewidomej.

Niedokładność kształtu Rb, zakończenia punktu brajlowskiego jest ważną cechą wydruków wypukłych czyli mała chropowatość czytanego tekstu lub kopii wypukłych. Ostre krawędzie wyczuwanych przez osobę niewidomą znaków niszczą jego palce, duża chropowatość tekstu Braille'a wyklucza jego przydatność do odczytu.

Opis systemu

W sześciopunktowym systemie Ludwika Braille’a znak systemu może składać się z co najwyżej sześciu wypukłych punktów ułożonych w dwu trzypunktowych kolumnach. Punkty mają umowną numerację: kolumna lewa punkty pierwszy, drugi, trzeci [1 2 3]; kolumna prawa punkty: czwarty, piąty, szósty [4 5 6].

Czytanie

Pismo Braille'a czyta się tak jak w druku czarnym od strony lewej do prawej, dotykając znaków opuszkami palców. Litery wyrazu czyta się i pisze bezpośrednio po sobie. Między wyrazami pozostawia się zawsze odstęp – znak pusty.

Alfabet

Znaki systemu podzielono na 7 serii. Składają się z dziesięciu znaków każda. Siódma seria zawiera trzy znaki, które pokazują zasadę tworzenia pierwszych trzech serii.

Pierwsza seria mieści się w czteropunkcie: pierwszy, drugi, czwarty, piąty [1 2 4 5] i składa się z liter od A do J włącznie.

Znaki serii drugiej utworzone są przez litery pierwszej serii z dodaniem do nich punktu trzeciego [3].

Znaki trzeciej serii tworzy się przez litery pierwszej serii z dodaniem punktów: trzeciego i szóstego [3 6]

Czwarta seria przez dodanie do znaków pierwszej serii punktu szóstego [6].

Seria piąta powstaje przez obniżenie w prostokącie znaków serii pierwszej i mieści się w punktach: drugi, trzeci, piąty, szósty [2 3 5 6]

Seria szósta powstaje ze znaków dwóch pierwszych liter serii pierwszej: punkty pierwszy [1] oraz pierwszy, drugi [1 2] przesuniętych na prawo prostokąta i kolejnym ich powtórzeniu z dodaniem zasad tworzenia poszczególnych serii od pierwszej do piątej.

Siódma seria składająca się z trzech znaków, które przedstawiają zasadę tworzenia poszczególnych serii systemu Braille’a.

Znając pierwszych dziesięć liter alfabetu łatwo jest zapamiętać pozostałe.

Duże litery

Każda litera alfabetu zmienia się na dużą, stawiając przed nią punkt: czwarty, szósty [4 6] w prostokącie, bezpośrednio poprzedzającym literę. W wyrazach złożonych z imion własnych np. New-York, znak dużej litery należący do drugiego imienia stawia się bezpośrednio po łączniku.

Liczby

Do utworzenia cyfr i liczb służą znowu litery pierwszej serii, które się przekształca na cyfry poprzez dodanie bezpośrednio przed nimi znaku cyfry. Znak ten składa się z punktów: trzeci, czwarty, piąty, szósty [3 4 5 6]. Różnica między liczbami głównymi a porządkowymi polega na tym, że liczby główne umieszcza się w punktach: pierwszy, drugi, czwarty, piąty [1 2 4 5]. Porządkowe mieszczą się na punktach: drugi, trzeci, piąty, szósty [2 3 5 6]. Jeżeli liczba składa się z kilku cyfr, wówczas znak liczby stawia się tylko przed pierwszą cyfrą tej liczby. Odwołuje znak liczby spacja (znak pusty).

Po cyfrach i liczbach nie pisze się nigdy bezpośrednio znaków przestankowych, słów, ani wyrażeń literowych, gdyż prowadziłoby to do błędnego odczytu znaków. Zapis miana pisany po liczbie poprzedza się kluczem miana postawionym bezpośrednio po liczbie: punkty pierwszy, drugi, czwarty, piąty, szósty [1 2 4 5 6].

Cyfry rzymskie tworzy się, podobnie jak w czarnym druku, przez następujące litery alfabetu: jeden przez „i”: punkty drugi czwarty [2 4] (znak 9). Dwa przez „i” powtórzone dwa razy, trzy przez „i” powtórzone trzy razy, pięć przez literę V (znak 22), dziesięć przez literę X (znak 23), pięćdziesiąt przez literę L (znak 12), sto przez literę C (znak 3), pięćset przez literę D (znak 4), tysiąc przez literę M (znak 13).

Przed liczbami rzymskimi stawia się (jeden) znak wielkiej litery.

Wyrazy

Litery wyrazu pisze się bezpośrednio po sobie, tak jak w druku czarnym, między wyrazami pozostawia się zawsze prostokąt pusty, spację. Jeżeli przy końcu linii wyraz nie mieści się w całości, przenosi się go do następnej linii, dzieląc go zgodnie z zasadami gramatyki umieszczając na końcu linii przenośnik to jest punkty: trzeci, szósty [3 6].

Znak wiersza

Poezje zazwyczaj pisze się tak, jak prozę to znaczy nie zaczynając każdego wersu od nowej linii. Natomiast bezpośrednio po skończeniu każdego wersu danego utworu poetyckiego stawia się znak wiersza. Znak wiersza to punkty: trzeci, czwarty, piąty [3 4 5]. Jeżeli przy końcu wersu znajduje się znak przestankowy, znak wiersza stawia się bezpośrednio po znaku przestankowym. Po znaku wiersza pozostawia się odstęp – znak pusty.

Pisanie od nowego wiersza – akapit oznacza się przez opuszczenie dwu pierwszych znaków w wierszu i pisanie od trzeciego znaku.

Skróty

W niektórych krajach, w których przyjęto system brajla stosuje się również system skrótów. Polega on na tym, że kilka liter tworzących jeden dźwięk, określa się umówionym znakiem. Również słowa częściej spotykane określa się jednym lub dwoma znakami. System taki jest praktyczny, ponieważ zmniejsza objętość książek pisanych drukiem wypukłym.

Opracowanie skrótów wymaga jednak znajomości rzeczy, pracy i czasu. W Polsce nie zostały one jeszcze ustalone, chociaż istnieją jego różniące się odmiany. Nie jest też stosowany w wydawanych publikacjach, przede wszystkim w edukacji dzieci i młodzieży niewidomej.

Gdyby skróty zostały zastosowane, w jednej z istniejących wersji tekstu, wówczas na stronie tytułowej powinna zostać umieszczona informacja: „zastosowano skróty” lub tym podobna.

Tablica ze skrótami zostaje wówczas umieszczona na początku tomu. Przyjęte skróty należałoby konsekwentnie używać w całej pozycji.

Szczegółowe zasady formatowania tekstu brajlowskiego znajdują się w opracowaniu: Zasady adaptacji materiałów dydaktycznych do wersji brajlowskiej pod redakcją Pawła Wdówika. Publikacja wydana została przez Uniwersytet Warszawski, Biuro ds. Osób Niepełnosprawnych, w Warszawie w 2011 roku.

Wyrażenia matematyczne pisze się zgodnie z zasadami podanymi w opracowaniu: Brajlowska notacja matematyczna fizyczna chemiczna, wyd. II, Kraków, Laski, Łódź 2011.

Wykorzystanie technologii do czytania: rozwiązania dla osób z wadami wzroku i osób niewidomych

Jeśli traci się wzrok stopniowo, można przejść z okularów do czytania na soczewki korekcyjne, z książek z dużym drukiem na podręczne lupy. Ostatecznie jednak wiele osób osiąga punkt, w którym nawet silna lupa nie powiększy tekstu dostatecznie, aby go przeczytać. A jeśli utrata wzroku jest nagła, można przejść od czytania w pełni prawidłowego do nie czytania wcale bez pośrednich kroków.

Niezależnie od tego, czy traci się wzrok stopniowo, czy nagle, jest się w szoku, jak bardzo niemożność czytania może wpłynąć na codzienne życie. Od przeglądania porannej poczty po relaks z najnowszym bestsellerem, to prawda, co mówią: czytanie jest podstawą.

Codzienna lektura

Obecnie coraz większy odsetek naszych lektur dotyczy dokumentów elektronicznych, poczty e-mail, plików do przetwarzania tekstu, stron internetowych i tym podobnych. Jeśli przeczytałeś nasze poradniki na temat korzystania z komputera lub technologii mobilnej, wiadomo już jest, że dostęp do większości dokumentów elektronicznych za pomocą komputera lub smartfona wyposażonego w czytnik ekranu jest nie tylko możliwy, ale i dość prosty.

Oczywiście, nadal pozostaje wiele czytania w pracy, dla przyjemności lub po prostu, aby przetrwać dzień. Nauka brajla i osiągnięcie biegłości może zająć lata, a w najlepszym razie tylko część codziennego czytania tekstu można zamówić w tym formacie. Po raz kolejny technologia wkracza do akcji, aby zapewnić krytyczną dostępność do materiałów drukowanych, których potrzebujemy, aby żyć produktywnym i przyjemnym życiem. Wiele z tych rozwiązań obejmuje dostępne komputery, ale obecnie, gdy świat staje się coraz bardziej mobilny, prawdopodobnie najlepsze rozwiązania znajdą się w smartfonie lub jednym ze specjalnych dostępnych odtwarzaczy multimedialnych.

Telefony z funkcjami nie zapewniają dostępu do czytania, więc jeśli chcesz używać technologii mobilnej do czytania, najlepiej przełączyć się na smartfon lub tablet z systemem Google Android lub Apple iOS, które zawierają wbudowane czytniki ekranu dotykowego.

Bez wątpienia należy zgodzić się, że w dzisiejszych czasach rzadko zdarza się, aby tekst drukowany był dostępny dla osób z dysfunkcją wzroku.