Architektura

Rewalidacyjna funkcja dróg w Ośrodku dla Dzieci Niewidomych

Problem rewalidacji ruchowej dziecka niewidomego

Zasadniczym celem wychowania i kształcenia osób niewidomych jest rewalidacja to znaczy przezwyciężanie na tyle, na ile jest to możliwe ujemnych skutków braku wzroku i przygotowanie wychowanka do możliwie pełnowartościowego i samodzielnego życia w społeczeństwie ludzi widzących.

Jedną z ważnych i trudnych dziedzin rewalidacji jest wyrobienie w wychowanku umiejętności poruszania się i orientacji w pomieszczeniach i w otwartym terenie.

Brak wzroku powoduje ograniczanie bezpośrednio poznawanej przestrzeni do najbliższego otoczenia osoby niewidomej. Powoduje to już u małego dziecka znaczne utrudnienie rozwoju ruchowego. Dziecko nie może uczyć się przez naśladowanie innych ludzi prawidłowego i estetycznego sposobu poruszania się. Przy samodzielnym chodzeniu i bieganiu narażone jest na bolesne uderzenia o przeszkody, na zabłądzenie w mało znanym otoczeniu. W dziecku łatwo wytwarza się lęk przed samodzielnym, swobodnym poruszaniem się, tendencja do pozostawania w jednym miejscu, zły nawyk wyładowywania potrzeby ruchu przez nieestetyczne kiwanie lub podrygiwanie połączone z ruchami o ograniczonym zasięgu;

Wdrożenie dzieci niewidomych do celowego, samodzielnego i estetycznego poruszania się wymaga zapewnienia odpowiednich warunków przestrzennych i ogromnej pracy rewalidacyjno-wychowawczej. Warunkiem koniecznym powodzenia jest zapewnienie dziecku przestrzeni, w której będzie czuło się bezpiecznie, będzie umiało orientować się swobodnie, przestrzeni w której będzie poruszać się chętnie.

W Laskach oprócz osób niewidomych w pełni zrewalidowanych, poruszających się samodzielnie, prawidłowo posługujących się laską, funkcjonują i przemieszczają się osoby niewidome niezrewalidowane, nie umiejące poruszać się samodzielnie, w sposób w pełni prawidłowy. Są to, osoby z niepełnosprawnością niezdolne do pełnej samodzielności, bądź też uczniowie czy kursanci, którzy dopiero zdobywają samodzielność – są w trakcie rewalidacji i szkolenia. Dlatego też system przejść i dróg w budynkach i między budynkami powinien być komfortowy, powinien zapewniać bezpieczne i pewne przemieszczanie się zarówno z laską, jak i bez laski również osobom z niepełną sprawnością psychofizyczną.

Samodzielne chodzenie z laską należy rozpoczynać po treningu pod kierunkiem nauczyciela orientacji przestrzennej, aby przyzwyczaić ucznia do prawidłowej techniki używania laski.

Warunkiem uzyskania sprawności samodzielnego poruszania się jest stałe ćwiczenie tej umiejętności. Koniecznym warunkiem ćwiczenia umiejętności samodzielnego poruszania się jest zapewnienie możliwie rozległego terenu, w którym osoby niewidome mogą poruszać się samodzielnie w sposób łatwy i bezpieczny.

Wtedy samodzielne poruszanie się po terenie nie ograniczy się do „godzin orientacji”, a stanie się normą i potrzebą codziennego życia, stanie się nawykiem i potrzebą osoby niewidomej.

A więc na teranie Zakładu układ dróg stale używanych przez osoby niewidome powinien być jak najstaranniej dostosowany do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku. Otoczenie powinno również, służyć do ćwiczeń w trudniejszym terenie, a następnie do nauki poruszania się w mieście gdzie konieczne są wyjazdy szkoleniowe do miasta. Zadanie usamodzielnienia całkowicie niewidomych wychowanków utrudnia bardzo cenny fakt, że więcej niż połowa naszych wychowanków posługuje się resztkami wzroku. Wychowankowie ci znajdują się w sytuacji o wiele łatwiejszej niż ich całkowicie niewidomi koledzy i bardzo często służą im jako przewodnicy. Jest to naturalne, a nawet nieuniknione, wtedy gdy zły stan dróg nie pozwala osobom niewidomym na samodzielne poruszanie się po terenie.

Ale grozi to poważnym niebezpieczeństwem, a mianowicie tym, że uczniowie całkowicie niewidomi przez wiele lat pobytu w Ośrodku nie będą mieli okazji wdrożyć się do umiejętności samodzielnego poruszania i wyjdą ze szkoły źle przygotowani do czekającego ich życia.

Właściwe przygotowanie dróg do potrzeb osób niewidomych.

Drogą nazywamy pas powierzchni terenu przeznaczony do poruszania się z miejsca na miejsce. Od dobrej drogi wymagamy, aby była:

• Wyraźna – to znaczy różniła się od otaczającej ją powierzchni na tyle, aby korzystający z niej nie był narażony na poruszanie się w przypadkowym kierunku, poza obraną drogą.
• Bezpieczna – to znaczy, aby korzystający z drogi nie był narażony na niebezpieczeństwo z powodu wad samej drogi oraz otoczenia drogi lub od innych korzystających z drogi.
• Wygodna – to znaczy, aby dawała możliwość poruszania się możliwie najmniejszym wysiłkiem.
• Pewna – to znaczy, aby dawała pewność dotarcia do wyznaczonego sobie celu w sposób możliwie najprostszy.

Ostatnie wymaganie dotyczy raczej systemu dróg w danym terenie, niż drogi łączącej dwa wyizolowane obiekty. Wygląd, rozwiązania techniczne oraz wymagania bezpieczeństwa na drogach publicznych są ogólnie znane i nie ma potrzeby powtarzać ich tutaj, należy natomiast podkreślić z całą stanowczością, że to co jest dobrą drogą dla osoby widzącej, może okazać się bezdrożem dla osoby niewidomej. Dotyczy to zarówno pojedynczej drogi, jak i określonego systemu dróg.

Cechy drogi dobrej z punktu widzenia użytkownika niewidomego

Osoba niewidoma rozpoznaje drogę, różnicując wrażenia dostarczane przez stopy poruszające się po drodze. Wykorzystuje także, wrażenia odebrane przez rękę trzymającą laskę, a także odbierane z otoczenia sygnały akustyczne. W ten sposób jest może rozróżnić różne typy nawierzchni (gleba lub piach, twardy grunt, asfalt, chodnik betonowy). Może odróżnić twardą nawierzchnię od miękkiego pobocza drogi. Może też kontrolować różnice wysokości drogi i pobocza, lub różnice nachylenia drogi i pobocza. A więc drogą dla osoby niewidomej będzie pas płyt betonowych ułożonych między obszarami gruntu, lub obszarami wybrukowanymi, drogą będzie ścieżka twardo wydeptana w miękkim poszyciu lasu, lub miękkiej łące, trawniku, polu. Drogą będzie płaski chodnik wyniesiony ponad otaczającą powierzchnię. Drogą będzie wypukła nawierzchnia z twardo ubitego żwiru.

Droga jest dla osoby niewidomej wyraźna, jeżeli przez całą długość drogi można kontrolować różnicę między drogą, a jej otoczeniem. A więc wyraźniejsza jest droga wąska, od szerokiej. I tak droga różniąca się od otoczenia nawierzchnią lub wysokością nie powinna być szersza niż 1,5 m.

Przy dużym ruchu potrzebne są szersze drogi dla pieszych. Wtedy powinny być to drogi o profilu wypukłym lub wykorzystujące nawierzchniowe oznakowania. Przy wyraźnym sprofilowaniu drogi osoba niewidoma może łatwo utrzymać się „na grani”, to znaczy na osi drogi, i nie przedłuża sobie trasy, chodząc zygzakiem „od brzegu do brzegu", nie grozi też zagubienie drogi przy zakręcie lub skrzyżowaniu.

Bezpieczeństwo na drodze

Wymagania bezpieczeństwa na drodze po której, poruszają się osoby niewidome są ostrzejsze niż na drodze dla osób widzących. Na drodze, a także na poboczu nie wolno pozostawiać żadnych przedmiotów mogących spowodować zderzenie, potknięcie, upadek.

A więc układ nawierzchni i wypukłość drogi musi być na tyle czytelny, by umożliwiał samodzielne i bezpieczne chodzenie nawet bez laski. Nie można więc stosować krawężników o ogólnie przyjętej wysokości. Osoba niewidoma idąca bez laski spadnie z krawężnika, potknie się o krawężnik lub skręci nogę przy złym stąpnięciu na krawędź krawężnika.

Najwyraźniejsza i najtrwalsza jest droga lub ścieżka ograniczona poboczami nachylonymi w dół. Pobocze powinno mieć inny rodzaj nawierzchni niż droga główna. Pobocza są częścią drogi i nie można instalować na nich słupków, krawężników, siatek ogrodzeniowych, sadzić kwiatów lub krzewów. Wszystkie te przeszkody można umieszczać dalej niż jeden krok od granicy między drogą a poboczem. Oczywiście krzewy należy strzyc, by rosnąc nie weszły w pasmo drogi i pobocza przeznaczonego do poruszania się. Dobrze uformowane pobocze pozwala osobom niewidomym iść prędko po prostym odcinku drogi. W razie zejścia na pobocze osoba niewidoma nie zatrzymując się i nie potykając wraca na drogę.

Stosowanie oznakowań nawierzchniowych

Zakręt takiej drogi lub skrzyżowanie takich dróg najlepiej winno być sygnalizowane przez oznakowania nawierzchniowe. Nachylenie pobocza powinno być na tyle szerokie by spływająca woda deszczowa czy roztopowa nie tworzyła kałuż sięgających nawierzchni drogi, gdyż osoba niewidoma musiałby brodzić, szukając drogi lub skrzyżowania. Jeżeli droga służy także pojazdom (samochody, meleksy), to pobocza muszą być utwardzane (na przykład: na drodze asfalt, na poboczu kostka). Przede wszystkim droga musi być wyniesiona ponad teren ją otaczający (trawniki, kwietniki, pola). Wtedy woda opadowa lub roztopowa spływa z drogi na otaczające obszary, droga jest sucha, odporna na uszkodzenia.

Bezpieczna powinna być także przestrzeń nad drogą i poboczem. Gałęzie drzew i krzewów należy przycinać tak, by nawet w porze deszczu osoby niewidome nie musiały ocierać się o mokre gałęzie. A w zimie nie zawadzała głową o gałąź ugiętą pod ciężarem śniegu.

Skrzyżowania i zakręty

Pewny system dróg musi składać się z dróg wyraźnych i bezpiecznych. Wskazane jest, aby wszystkie drogi krzyżowały się lub rozwidlały się pod kątem zbliżonym do prostego. Zakręty pod niewielkim kątem, lub łagodne łuki nie przeszkadzają osobom niewidomym w utrzymaniu się na wyraźnej drodze, ale nie są zauważane, utrudniają orientację, nie mogą służyć jako punkty orientacyjne. Zakręt drogi pojedynczej nie musi specjalnie być znakowany, o ile droga w pobliżu i na zakręcie jest bardzo wyraźna. Zakręt „rozpływający się” w wielometrowy placyk jest bardzo trudny do pokonania. Należy unikać „skrótów na ukos”, które znacznie więcej trudności sprawiają przez zagmatwanie jasnego systemu, niż przynoszą korzyści przez skrócenie trasy. Należy też unikać „ozdobnych zawijasów” w stylu parkowym, które przez ciągłą a trudną do uchwycenia zmianę kierunku znacznie utrudniają poruszanie się i orientację w przestrzeni. Bardzo starannie powinny być wykonane skrzyżowania i rozgałęzienia dróg, które grają rolę niezbędnych punktów orientacyjnych przy wyborze właściwej drogi. Na skrzyżowaniu dróg najdogodniejszym sygnałem orientacyjnym jest zmiana nawierzchni. Można sąsiadujące z sobą skrzyżowania oznaczać różnymi rodzajami nawierzchni dla łatwiejszego ich rozróżnienia.

Zmieniona nawierzchnia powinna na jednej z dróg sięgać poza skrzyżowanie, nawierzchnia drugiej drogi powinna być utrzymana aż do linii skrzyżowania. Należy unikać łączenia w jednym punkcie większej ilości dróg. Pięć czy też sześć dróg, zbiegających się w jednym miejscu stanowi układ trudny do rozszyfrowania, nawet jeśli każda z tych dróg jest drogą „idealną”.

Przeszkody na drogach i poboczu

Na terenie ośrodka dla niewidomych powinien obowiązywać zakaz pozostawiania na drodze lub poboczu jakichkolwiek przedmiotów i sprzętów, pojazdów mechanicznych, wózków bagażowych, a zwłaszcza dziecinnych wózków z małym dzieckiem i rowerów, narzędzi pracy, „tymczasowego” pozostawiania bagaży itp. Konieczne jest nie tylko uczulenie na te sprawy wszystkich widzących mieszkańców i pracowników Ośrodka, ale także zobowiązanie ich wszystkich, aby na bieżąco korygowali niewłaściwe zachowanie się przyjezdnych gości lub turystów znajdujących się na terenie Lasek. Szczególnie powinno się czuwać nad właściwym zachowaniem tych gości i interesantów, z którymi mamy kontakt z jakiegokolwiek tytułu.

Roboty na drodze

Konieczne roboty ziemne na terenie lub w pobliżu drogi powinny być zabezpieczone w sposób uniemożliwiający przypadkowe wpadnięcia, a do chwili pełnego zabezpieczenia powinny być strzeżone przez odpowiedzialnego pracownika. Zabezpieczenie wykopu nie może samo przez się stanowić przeszkody, o którą osoba niewidoma rozbije sobie głowę. Powinno umożliwiać i ułatwiać dostrzeżenie przeszkody w tym „zmysłem przeszkód”.

Nasypanie świeżej ziemi przed przeszkodą może pomóc w zorientowaniu się
w sytuacji przed dotarciem do przeszkody, a uprzedzanie ogłoszeniami o prowadzonych pracach powinno być stałym zwyczajem. Oczywiste jest, że po zakończeniu prac ziemnych należy drogę jak najszybciej doprowadzić do poprzedniego, prawidłowego stanu.

Ruch kołowy i pieszy

Koniecznym warunkiem bezpieczeństwa powinno być możliwie pełne oddzielenie ruchu kołowego od ruchu pieszego. Oddzielenia tego można dokonać w dwojaki sposób:

• budując osobne drogi jezdne, odrębne od alejek pieszych,
• wydzielając jezdnie i chodnik na tych odcinkach, na których ruch kołowy i pieszy muszą współistnieć.

Oczywiste jest, że ruch kołowy po terenie Ośrodka należy ograniczyć do koniecznego minimum (dowóz zaopatrzenia, przewóz chorych).

Chodniki można budować na odcinkach dróg na których, różnicujemy jezdnię i chodnik. Nie powinny być wtedy oddzielone od jezdni krawężnikiem, lecz w inny, czytelny dla kierowców i pieszych niewidomych sposób. Droga wygodna powinna mieć zapewniony prawidłowy odpływ wody opadowej, ponieważ osoba niewidoma nie zauważy kałuży i nie będzie mogła jej ominąć.

Informacje dźwiękowe o otoczeniu

W orientacji w przestrzeni osoba niewidoma korzysta przede wszystkim z wrażeń, dotykowych, ale także z wrażeń słuchowych.

Charakterystyczne odgłosy z różnego typu warsztatów, pojazdów itp., odgłosy własnych kroków po nawierzchni, pogłos od budynków lub jego brak dostarczają osobie niewidomej wyrywkowych informacji o otaczającej przestrzeni. Dlatego należy eliminować hałasy utrudniające orientację w otoczeniu. Niewidomy wychowanek nauczy się wykorzystywać informacje dźwiękowe o otoczeniu, o ile nie pozwolimy ich zagłuszyć. Strzyżenie trawników nie powinno być źródłem ogłuszającego hałasu uniemożliwiającego osobom niewidomym samodzielnie przemieszczać się po terenie Lasek.

Zarówno wrażenia dotykowe jak i słuchowe mogą być wyraźnie zmienione przy zmianie warunków atmosferycznych. Śnieg zmienia wygląd drogi i zaciera charakterystyczne szczegóły, pochłania dźwięki. Wiatr lub deszcz zagłusza charakterystyczne odgłosy, zmienia „obraz akustyczny” otoczenia.

Ponadto trzeba pamiętać, że nawet w terenie starannie przygotowanym, osoba niewidoma otrzymuje nieporównanie mniej informacji o otoczeniu niż widząca idąca tą samą drogą. Samodzielne poruszanie się wymaga więc odpowiednio więcej uwagi i odwagi.

Osoby starsze, osoby z niepełnosprawnościami

Dla osób niewidomych z trwałą niesprawnością, na przykład pensjonariuszy domu opieki, odpowiedni może być system barier-poręczy towarzyszących drogom. Osoby słabe idąc przy poręczy nie tylko nie schodzą z drogi, ale mogą się oprzeć. Gdy śnieg zasypie drogę, bariera jest niezawodną wskazówką pozwalającą drogę odnaleźć. W takim systemie dróg zakręt określony jest jednoznacznie kształtem barier. Pensjonariusz idzie wolno i bariera zakręcająca nie będzie przeszkodą na drodze. Skrzyżowanie dróg powinno być zabezpieczone: na przykład łańcuchami. Osoba idąca drogą główną w obszarze skrzyżowania korzysta z łańcucha, nie z bariery. Osoba skręcająca w drogę boczną odpina i zapina za sobą łańcuch, a następnie idzie wzdłuż bariery drogi bocznej. Taki system dróg umożliwi pensjonariuszom samodzielność, która bez tego nie byłaby osiągalna.

Tego typu urządzeń nie należy instalować w ośrodkach szkolnych, gdyż wychowankowie powinni uczyć się samodzielnego chodzenia w otoczeniu fizycznie podobnym do tego, w jakim będą funkcjonować po zakończeniu edukacji w szkole.